Cổ Học Tinh Hoa - Nguyễn Văn Ngọc, Trần Lê Nhân - SAY, TỈNH, ĐỤC, TRONG

 SAY, TỈNH, ĐỤC, TRONG

Khuất Nguyên làm quan đại phu cho vua Hoài Vương nước Sở, bị kẻ sàm báng mà phải phóng khí. Mặt mũi tiều tuỵ, hình dong khô héo, Khuất Nguyên vừa đi, vừa hát ở trên bờ đầm.

Có ông lão đánh cá trông thây, hỏi rằng:

"Ông có phải là Tam lư đại phu đó không? sao mà đến nỗi khốn khổ như vậy?

- Khuất Nguyên nói: Cả đời đục cả, một mình ta trong; mọi người say cả, một mình ta tỉnh, bởi vậy cho nên ta phải phóng khí.

- Ông lão đánh cá nói: Thánh nhân không câu nệ việc gì, lại hay tuỳ thời. Có phải cả đời đục cả, sao ông không khuấy thêm bùn, vỗ thêm sóng cho đục một thể; loài người say cả, sao ông không ăn cả men, húp cả bã cho say một thể? Việc gì mà phải lo xa, nghĩ sâu, để cho đến nỗi phải phóng khí?

- Khuất Nguyên nói: Tôi nghe: mới gội đầu tất phải chải mũ, mới tắm ra tất phải thay áo; có đâu lại chịu đem cái thân trong sạch mà để cho vật dơ bẩn dính vào mình được? Chẳng thà nhảy xuống sông Tương, vùi xác vào trong bụng cá, chớ sao đang trắng lôm lốp, lại chịu để dây phải bụi dơ".

Ông lão đánh cá nghe nói tủm tỉm cười, quay bơi chèo đi, rồi hát ràng:

Sông Thương nước chảy trong veo,

Thì ta đem giặt cái lèo mũ ta.

Sông Thương nước đục chảy ra,

Thì ta lội xuống để mà rửa chân.

Hát xong, đi thẳng, không nói gì nữa

KHUẤT NGUYÊN

GIẢI NGHĨA

- Đại phu: chức quan đời cổ dưới quan Khanh, trên quan Sĩ. Sàm báng: dèm pha, chê mỉa.

- Phóng khí: đuổi đi nơi khác, bỏ không dùng nữa.

 Tam Lư đại phu: quan đại phu Tam Lư, Tam Lư họ của Khuất Nguyên.

- Câu nệ: bo bo chỉ giữ một bề.

- Tuỳ thời: thời chuộng thế nào thì mình theo thế.

- Tương: tức là sông Tương Giang, một con sòng nhớn chảy qua tỉnh Hồ Nam, bây giờ vào Động Đình Hồ.

- Lèo: giải mũ, mũ thường có hai giải để buộc cho chặt.

LỜI BÀN

Bài này, tác giả, chính là Khuất Nguyên, mượn nhờí tảo đảnh cá mà đặt lối vấn đáp. Mấy câu hát của lảo đánh cá, thì có ý khuyên Khuất Nguyên hoà quang đóng trần với đời, mấy câu Khuất Nguyên nói thì lại phản đối lại: chết thời thôi, nhớ không chịu theo thời, không chịu dày dạn, sống đục, sao bằng thác trong! ôi Ị Không nỡ bỏ nước nhà mà tẩn lút ở nơi khác, tại cúng không chịu cùng tiểu nhân mà cẩu thả sống cho qua đời, sau quả nhiên vùi xác vào bụng cố, trong sông Mịch La, lấy nước sông Mịch mà tẩy uế sự nhơ bẩn, thật là nghìn thu trung nghĩa, dòng nước trong xanh, khiển cho ai xem truyện Khuất Nguyên, cũng ngậm ngùi thương nhớ và sinh lòng phẩn khởi.