Phật Học Vấn Đạo - Xả ly không dính mắc là gì?

Hỏi: Xả ly không dính mắc là gì?

(Thảo luận trong lớp Phật Pháp Buđdhadhamma, Minh Hạnh chuyển biên)

TTGiác Đẳng: Xả ly không dính mắc, là không dính mắc bất cứ một điểm nào hết. Về điểm này là một điểm rất tế nhị được đề cập đến trong Phật pháp, nhưng đặc biệt đối với những vị hành thiền khi tâm có một dính mắc, một cái gì khiến cho chúng ta không thể buông bỏ được, thì ở tại đó tâm của chúng ta chênh vênh. Nói một cách khác là cái gì đến được thì phải đi được, cái gì nhấc lên thì phải bỏ xuống được. 

Tiếng Anh có chữ "let it go." Let it go là nếu ngày hôm nay chúng ta đi đến một buổi hội chợ, buổi hội chợ rất là vui, rất huyên náo, rồi chúng ta trở về cứ luyến tiếc và mơ ước là làm sao mỗi ngày đều có hội chợ như vậy, khi người ta cho biết là hội chợ không còn tổ chức nữa thì chúng ta cảm thấy rất buồn, điều đó có nghĩa là chúng ta không thể để những thứ đó ra đi mà không có một sự dính mắc. 

Những điều dính mắc này Ngài Ajahn Liam Ngài thường ví dụ như một người đi đường nhìn thấy những tảng đá rồi thích những tảng đá cứ nhặt lên bỏ vào trong túi của mình lâu ngày trĩu nặng trên đôi vai, không phải chỉ có những viên sỏi, những khối đá nhỏ mà có khi cả tảng đá lớn chúng ta cũng vác trên vai nữa, nhưng chúng ta thường làm vậy ở trong cuộc đời này, ít có khi nào chúng ta chịu đặt nó xuống. Một vị thiền sư được mời sang thăm viếng Âu Châu trong lúc đi trên xe lửa thì vị này lại nói một thí dụ; với một người không có thiền định họ giống như một người lên xe lửa mà tay vẫn còn cầm cái vali nặng không chịu buông xuống, bởi vì nếu chúng ta để vali xuống thì chúng ta và cái vali đó cũng sẽ đến nơi đến chốn, còn nếu chúng ta cầm trên tay thì cái vali đó dĩ nhiên cũng theo chúng ta đến nơi đến chốn, nhưng chúng phải mệt mỏi phải bận tay và phải vất vả hơn nhiều là vì phải cầm cái vali đó suốt cuộc hành trình. Và Ngài nói  "hãy đặt cái vali đó xuống." Ở đây nó không tạo cho chúng ta một cảm giác là nghèo nàn hay một cảm giác chúng ta rời xa cái mình thích, mà nó cho chúng ta một cảm giác thật sự thanh thản là tại vì chúng ta không cố nắm lấy nó.

Chúng tôi nhớ hồi còn nhỏ, có đôi lúc nhìn thấy trẻ em chơi một món đồ chơi gì đó khi đi ngủ vẫn còn nắm ở trong tay không chịu buông ra, và ngay cả buổi tối khi đi ngủ thì vẫn cố nắm giữ với tâm tư sợ ai sẽ lấy đi món đồ chơi của mình.

 Nói tóm lại, khi tâm không chịu xả ly một cái gì đó thì chúng ta gặp một vấn đề là hầu hết tất cả năng lực tâm trí đều hướng về một chỗ, lệ thuộc vào một chỗ, và vì vậy nó không thể còn có năng lực để cho những thứ khác được. Thì trước nhất những người có trí tuệ ở trong cuộc đời này thì biết thế nào là phải buông những vật mà mình đã nhấc lên, và thế nào là bỏ những vật mà mình đã núm níu lại. Hễ cái gì đến được thì cái đó phải đi được thì như vậy gọi là hạnh xả ly "cajanti".

Thì người hiền nhân đối với cái vui cái khổ không giao động nhiều. Đức Phật không chỉ nói đến sự khổ mà Ngài nói cả cái vui, hễ đối với cái vui mà chúng ta càng đam mê mãnh liệt chừng nào thì tới khi gặp cái khổ chúng ta lại da diết chừng đó. Nói một cách khác là trước những lời khen mà chúng ta càng cảm thấy sung sướng thì đối với lời chê bai người khác dành cho mình thì càng bị chấn động mãnh liệt về đời sống nội tại. Bởi vì chúng ta đã để cho tâm của chúng ta bị chi phối bởi lời khen thì không có lý do gì đối với tiếng chê của người khác mà chúng ta giữ tâm bình thản được hết. Do vậy người ta tìm một sự quân bình rất đáng kể.

Thật ra chữ xả mà người ta hiểu thông thường đó là sự bỏ ra. Thí dụ như người ta hiểu từ bi hỉ xả, xả ở đây tức là tha thứ, xả ở đây tức là không chấp vào cái lỗi của chúng sanh. Và có nhiều người hiểu chữ xả có nghĩa là sự thản nhiên. Nhưng chữ xả chữ "upekkha" trong đạo Phật thật sự thì có nghĩa là quân bình, ở trong sớ giải chú giải rằng; giống như một người đánh xe song mã tức là một chiếc xe hai con ngựa, thì nếu con ngựa này chạy trước con ngựa kia, con ngựa này chạy nhanh hơn con ngựa kia thì chiếc xe không thể đi được, mà hai con ngựa phải song hành, kể cả vị trí trước sau và kể cả vận tốc. Thì sự song hành như vậy mới dẫn tới được. Thì tâm hành xả nó có thể không phải là một trạng thái thản nhiên, mà tâm hành xả đó là tâm biết quân bình. Ví dụ như trường hợp khi chúng ta vui thì chúng ta cũng hiểu rằng vui thế nào là vừa phải, không có quá đáng, không có hỉ hả đến độ mà đến khi chuyện khác ngược lại xảy ra thì làm cho chúng ta phản ứng hết sức là sầu khổ. Người ta có thể khen mình một câu và qúi vị có thể cảm thấy vui lòng, cái chuyện đó cũng không làm chết ai hết. Nhưng đừng quá nặng về lời khen của người khác, bởi vì nếu qúi vị xem quá trọng lời khen của người khác thì qúi vị sẽ hết sức là nhạy cảm đối với lời chê của người khác, và như vậy chúng ta không giữ được sự quân bình. Và cái quân bình đó đúng là nghĩa của chữ upekkha.

Nghĩa là không có để cho tâm tư của mình lên cao hay xuống thấp. Lên cao xuống thấp ở đây là nó tương tự như một chiếc lá ở giữa cơn sóng, sóng có thể đưa mình lên cao hay đưa mình xuống thấp. Con người của chúng ta có những ngày thấy rằng thiên hạ đưa mình lên tận mây xanh, và có những ngày thì họ nhận mình xuống tận dưới bùn. Nhưng nghĩ cho cùng thì lên cao xuống thấp đó là tại vì chúng ta để cho cuộc đời đưa chúng ta lên và  để cuộc đời nhận chìm chúng ta xuống bằng cách là chúng ta mất đi sự an nhiên tự tại của mình. Nếu chúng ta an nhiên tự tại thì một trong những điều lợi là chúng ta sẽ không có cảnh ba chìm bảy nổi, không có cảnh thăng trầm của đời sống nội tại và chúng ta tiếp tục đi tới, chỉ có những người nào tâm hồn tương đối quân bình không có nhiều chìm nổi thì người đó mới có thể đi tới.

Đối với một người dính mắc một điều gì thì do sự dính mắc đó họ trở nên không thoả mãn, đó là dấu hiệu của sự không thoả mãn. Nếu họ đã thoả mãn thì họ đã không dính mắc, sự dính mắc là dấu hiệu của một đời sống không có thoả mãn, và bởi vì không thoả mãn nó sẽ dẫn đến một biểu lộ của cái không thoả mãn này. Với một người thiện trí thì một hình ảnh ngược lại là, người thiện trí biết an nhiên tại vì họ hiểu được giá trị của sự quân bình, và bởi vì họ hiểu được giá trị quân bình nên đối với cái vui và cái khổ ở trong cuộc đời họ sẽ không để tâm tư của họ bị chi phối thái quá. Không quá vui và không quá khổ. Chúng ta không để tâm của chúng ta cười mà cười đến như điên cười đến mất tự chủ, và khóc đến đỗi không ai có thể dỗ mình nín được. Bởi vì chúng ta đánh mất đi cái khả năng quân bình của mình. Điều này cũng nhắc cho chúng ta một việc khác nữa là ở đây không có nghĩa là chúng ta phải lãnh đạm với tất cả, nhưng chúng ta không có quá đáng, không đi vào cực đoan. Chúng ta có thể vui vì những chuyện hài lòng và không vui vì chuyện hài lòng của cuộc sống, nhưng cái vui và cái không vui này cũng nên có chừng mực, nếu chúng ta vui mà quá chừng mực quá mức độ cho phép thì khi chúng ta buồn thì chúng ta cũng không tự chủ được./.